सोलापूर,दि.31: भारताचा अर्थसंकल्प 1 फेब्रुवारीला सादर होणार आहे. अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन ते सादर करणार आहेत. सलग सातव्यांदा देशाचा अर्थसंकल्प सादर करणाऱ्या त्या अर्थमंत्री असतील. याआधी मोरारजी देसाई हे सर्वाधिक वेळा अर्थसंकल्प सादर करणारे अर्थमंत्री राहिले आहेत. अशा परिस्थितीत अर्थसंकल्पीय अधिवेशनापूर्वी भारतात पहिल्यांदाच अर्थसंकल्प कधी मांडला गेला हे जाणून घेणे मनोरंजक ठरेल?
स्वातंत्र्यापूर्वीही भारतात अर्थसंकल्प सादर केला जात होता. हा अर्थसंकल्प दिल्लीत नसून भारतापासून हजारो किलोमीटर दूर असलेल्या लंडनमध्ये सादर करण्यात आला आहे. जेम्स विल्सन या ईस्ट इंडिया कंपनीच्या अधिकाऱ्याने, ज्याला त्यावेळी भारताचे सचिव म्हटले जात होते, त्याने ते ब्रिटिश राजवटीला सादर केले.
1857 च्या लष्करी बंडामुळे ब्रिटिश सरकारला झालेल्या नुकसानीची भरपाई करण्यासाठी हा अर्थसंकल्प सादर करण्यात आला होता . हे बंड इंग्रज सरकारने अत्यंत क्रूरतेने दडपून टाकले. यामध्ये उघडपणे बंड करणाऱ्या सैनिकांची आणि क्रांतिकारकांची हत्या करण्यात आली. या संपूर्ण घटनेचा संपूर्ण जगातूनच नव्हे तर लंडनच्या हाऊस ऑफ कॉमन्समध्ये निषेध करण्यात आला.
1857 च्या बंडानंतर सरकारला झालेल्या नुकसानाची भरपाई करण्यासाठी भारतात कर प्रणाली लागू करण्यासाठी एक नवीन कर प्रणाली प्रस्तावित करण्यात आली. अधिक संकलनासाठी नवीन करप्रणाली लागू करण्याचा प्रस्ताव होता. ईस्ट इंडिया कंपनीचे अधिकारी जेम्स विल्सन यांनी 7 एप्रिल 1860 रोजी ब्रिटीश क्राउनला बजेट म्हणून सादर केले. हा भारताचा पहिला अर्थसंकल्प मानला जातो.
हाऊस ऑफ कॉमन्सच्या सदस्यांनी या अर्थसंकल्पात प्रस्तावित केलेल्या करप्रणालीचा निषेध केला होता. विल्सनच्या या प्रस्तावावर हाऊस ऑफ कॉमन्समध्येही टीका झाली होती. सर चार्ल्स ट्रेव्हलियन यांनी भारतातील लोकांवर नवीन कर लादण्याची व्यवहार्यता किंवा अव्यवहार्यता याबद्दल आपले मत व्यक्त केले. ते म्हणाले होते की भारतातील सध्याचे संकट सध्याच्या पिढीच्या स्मरणात घडलेल्या कोणत्याही गोष्टीपेक्षा चांगले आणि वाईट दोन्ही परिणामांनी भरलेले आहे. पूर्वेकडील आपल्या साम्राज्याचे भविष्य आता स्वीकारलेल्या मार्गावर अवलंबून असेल. अनेक सदस्यांनी या अर्थसंकल्पावर आणि त्यात दिलेल्या करप्रणालीतील तरतुदींवर टीका केली होती.
अर्थसंकल्प सादर करणारे ब्रिटिश अधिकारी
जेम्स विल्सन हे स्कॉटलंडचे होते आणि भारताच्या व्हॉईसरॉयला वित्त आणि सल्ला देण्यासाठी जबाबदार असलेल्या भारतीय परिषदेचे सदस्य होते. ते स्कॉटिश राजकारणी, अर्थशास्त्रज्ञ आणि व्यापारी होते. ते स्टँडर्ड चार्टर्ड बँक आणि द इकॉनॉमिस्ट मासिकाचे संस्थापक होते.
आर के षणमुगम चेट्टी यांनी स्वतंत्र भारतातील पहिला अर्थसंकल्प सादर केला होता. त्या वेळी भारताच्या फाळणीच्या वेळी झालेल्या प्रचंड दंगलीमध्ये पहिला केंद्रीय अर्थसंकल्प सादर करण्यात आला.
